Schizotypowe zaburzenia osobowości (StZO) nie ma zbyt długiej historii. Pojęcie to pojawiło się dopiero w 1956 roku i zostało użyte przez Rado. Termin „schizotypowe” oznacza niepsychotyczny, fenotypowy wariant schizofrenicznego genomu. W duńskich badaniach termin ten został użyty dla określenia syndromu „schizofrenia borderline”, czyli kategorii diagnostycznej odnoszącej się do nieznacznych zaburzeń schizopodobnych, które występują u krewnych probanta, znaczy pierwszej osoby z rodziny, u której stwierdzono występowanie schizofrenii.
Aby stwierdzić u kogoś schizotypowe zaburzenie osobowości, osoba ta spełnić musi przynajmniej trzy poniższe kryteria (według ICD-10 są to zaburzenia o kodzie F21):
- niedostosowany lub ograniczony afekt
- niezwykłe, ekscentryczne, dziwaczne zachowanie lub wygląd
- słaby kontakt z innymi oraz tendencja do wycofywania się
- niezwykłe sądy lub myślenie magiczne, wpływające na zachowanie i niespójne z normami subkulturowymi
- podejrzliwość lub nastawienie urojeniowe
- ruminacje bez wewnętrznego oporu, często o treściach dysmorfobicznych, seksualnych lub agresywnych
- niezwykłe spostrzeżenia zmysłowe, obejmujące iluzje cielesne lub inne, bądź depersonalizacja lub derealizacja
- puste, drobiazgowe, metaforyczne, nadmiernie wypracowane lub często stereotypowe myślenie, przejawiające się dziwacznością wypowiedzi albo w inny sposób, bez wyraźniejszego rozkojarzenia
- chwilowe, przemijające i zwykle występujące bez zewnętrznej przyczyny epizody quasi-psychotyczne z intensywnymi iluzjami, omamami słuchowymi lub innymi oraz z przekonaniami podobnymi do urojeń.
Osoby ze schifzotypowym zaburzeniem osobowości są postrzegane jako doświadczające poznawczych lub spostrzeżeniowych zniekształceń, które są niespójne z normami subkulturowymi, a także zawierają idee ksobne, somatyczne iluzje, a także doświadczenia telepatii i jasnowidztwa. Ich mowa często jest dziwaczna, idiosynkratyczna, drobiazgowa, metaforyczna, bądź też ogólnikowa. Krępują się w obecności innych i są odizolowane, nie mają wielu przyjaciół, z powodu izolacji, która jest wynikiem ich ekscentryczności, a także braku pragnienia relacji, będącego po części spowodowanego ich podejrzliwością wobec innych. Ich związki są związane z zachowaniem dystansu, mogą oni zrywać relacje z powodu społecznego niepokoju, a także paranoi. Są niedostosowane, lękliwe, a ich emocjonalność jest ograniczona albo niewłaściwa.
„Wielka Piątka” Costa i McCrae przedstawia hipotetyczny profil schizotypowego zaburzenia osobowości:
|
Wysoki Poziom Neurotyzmu | Chroniczne uczucia negatywne, włączając lęk, bojaźiwość, napięcie, drażliwość, gniew, przygnębienie, beznadziejność, winę, wstyd; trudność w hamowaniu impulsów, np. jedzenie, picie, wydawanie pieniędzy; irracjonalne przekonania, takie jak perfekcjonistyczne wymagania wobec siebie, nieuzasadniony pesymizm; nieuzasadnione somatyczne objawy; bezradność i zależność od innych w zakresie emocjonalnego wsparcia i podejmowania decyzji. |
| Niski Poziom Ekstrawersji | Społeczne izolowanie się, interpersonalna obojętność i brak sieci wsparcia; stępione uczucie; brak radości i ochoty do życia; niechęć do zaznaczania własnej osoby lub przyjmowania roli przywódcy, nawet po wyznaczeniu; społeczne zahamowanie i nieśmiałość. |
|
Wysoki Poziom Otwartości | Zaabsorbowanie fantazjami i marzeniami; brak praktyczności; ekscentryczne myślenie; rozproszona tożsamość i zmienianie celów, na przykład dołączane do religijnych kultów; podatność na koszmary i stany zmienionej świadomości; społeczna buntowniczość i nonkonformizm, które mogą przeszkadzać w społecznym albo zawodowym rozwoju. |
|
Niski Poziom Ugodowości | Cynizm i paranoidalne myślenie; niezdolność do zaufania nawet wobec przyjaciół i rodziny; kłótliwość, nadmierna skłonność do konfrontacji; eksploatowanie i manipulowanie; kłamstwa; w niegrzeczny i nierozważny sposób zraża przyjaciół, ograniczone wsparcie społeczne; brak szacunku dla społecznych konwencji może prowadzić do kłopotów z prawem; zawyżone, nadmiernie dobre samopoczucie; arogancja. |
|
Wysoki Poziom Sumienności | Nastawienie na osiągnięcia: zatopienie w pracy (pracoholizm), może być przyczyną wyłączenia z rodziny, społecznych i osobistych zainteresowań; kompulsyjność przejawiająca się w nadmiernej czystości, schludności i koncentracji na szczegółach; sztywna samodyscyplina i niezdolność do stawiania sobie celów pobocznych i odprężenia się; brak spontaniczności; nadmierna skrupulatność w zakresie moralnym. |
Badania prowadzone w celu zweryfikowania tych zaburzeń osobowości sugerują, że schizotypowe zaburzenie osobowości może być traktowane raczej jako wariant schizofrenii, a nie zaburzenie osobowości.
Opracowano na podstawie książki „Zaburzenia osobowości. Problemy diagnozy klinicznej” – L. Cierpiałkowska, E. Soroko, Wydawnictwo Naukowe Poznań 2017
Sfinansowano przez Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ze środków Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018 – 2030.
